MEVLANA AHİ EMİR AHMED ZENGANİ (AHMEDİ ZENCANİ)KİMDİR?

Aslen UYGUR TÜRKLERİNDEN olduğu,Horasan′dan  Azerbaycan ve Zencan üzerinden Anadolu topraklarına gelen ailesi BAYBURT′A yerleşmiş olan AHİ EMİR AHMED ZENGANİ′NİN
a) Büyük Dede adı : Ahi Mahmut Bey
b) Amcasının adı : Ahmed Çelebi İbn-i Mevlana Mahmud
c) Baba adı : Ahi Oğul Bey İbn-i Mahmud (Halk arasında :Kavuk Dede)
                                           Mahlas İsmi:Zeyn-el Hac(Zeynel Hac) Türkistan Doğumlu.
d) Ana Adı : Bilinmemektedir.
e) Doğum Yeri : Bayburt
f) Doğum tarihi : Tahminen H. 660-662(M. 1262)′dir. (Doğum tarihine ait elimizde kesin bir kayıt yoktur.)
g)Yaşam Tarihleri : Selçuklu döneminin sonu ile Beylikler dönemini içeren dönemde, yani 13. asrin ikinci yarısı ile 14. asrin ilk yarısında yaşamıştır. (Ebu Said Bahadır Han, İlhanlı ve Alaaddin Eretna  dönemleri bu  sürecin içindedir.)

h)Çocuklarının Sayısı ve İsimleri   : Ahi Emir Ahmed′in yedi oğlu ve iki kızı olduğu  anlaşılmaktadır.Ancak tarihsel çalışmalar devam ediliyor.
                      Bilinenler:
                                  1)Ahi Muhammed İbn-i Ahi Ahmed
                                      Osmanlı ve Türkiye Yasaları gereğince Muhammed  yazı dilinde Mehmet    olarak yazılmaktadır.
                                  2) Ahi  Şeyh  Hasan   İbn-i Ahi Ahmed,

                                  3) Ahi   Ali     İbn-i Ahi Ahmed

                                  4) Mevlena Ahi  Yusuf  İbn-i Ahi Ahmed

                                  5) Bilinmiyor
                                  6) Bilinmiyor
                                  7) Bilinmiyor.
                                 
ı)Kardeşlerinin Sayısı ve İsimleri : Bilinmemektedir.   
i) Ahi Mehmet(Muhammed)′den  Torunları  :                     
                    Seyyid Mehmet(Muhammet)Hurşit  İbn-i Şeyh Mevlana Yusuf
                    Seyyid Mehmet(Muhammet)Arif   İbn-i Şeyh Mevlana Yusuf

j) Ahi Şeyh  Hasan′dan Torunları : Şeyh Ali(Çavuş)

k) Ahi Şeyh Ali(Çavuş)′dan  Torunları : Şeyh İsmail İbn-i Şeyh Ali(Çavuş)
l) Seyyid Mehmet Hurşit′ten  Torunları  :Hacı Osman Zade,Halid Zade,Torun Zade

m)Son Vakıf Evladının İsmi         : Muammer Torun-Yasal Vakıf Evladı(Torunu)

n)Sivas′ta kalan Evlatları             :Büyük Hala Merih Baran  ve diğer Evlatlar Araştırılıyor.

o)Mahlasları  : Değişik kaynaklarda Ahi Emir Ahmed Zengani′ye isminin yanında eklenen :Zekiyüddin,Zeki′i Kaval,El Bayburdi, Zengani, mahlaslarını görülmektedir.

Ahi Emir Ahmet′in çocukluk ve gençlik yıllarında Bayburt′ta olduğunu ve onun yanı sıra Yakutiye medreselerinde yetiştiğine ve feyzini buralarda aldığına dair kayıtlar vardır. Bizzat kendisinin , Ulu Arif Çelebiyi Bayburt′ta kendi konağında misafir ettiği; yine başka bir kayıtta da çocukluk dönemlerinde büyük hayranlık duyduğu  Mevlana Celalettin Rumi ile kurduğu manevi bağ sonucu, Mevleviliği de benimseyip posta oturduğu belirtilmektedir.
Emir Ahmet′in kimliği ve kişisel durumu hakkında henüz kesinleşmiş bilgilere ulaşabilmiş değiliz. Ancak onun yöreyi fethe katılan ve (Merhum Ömer Lütfi Barkan′nın  tabiriyle) kolonizatör Türk dervişlerinden biri ve meşrebinin de ahilik olduğu, Emir ve Ahi, Mevlana unvanları ile anılmış olmasından anlaşılmaktadır. İbn-i Battuda ondan bahsetmektedir.

Ayrıca Türk dili üzerine yazdığı kitabın Arap yarımadasında okutulduğuna dair izlenimler vardır.
Tasavvufla Ahiliği bir arada yaşam şekli olarak kabul eden bu büyük fikir ve toplum insanının, Anadolu′nun Türkleşmesinde ve Türk Boylarının yaşam nizamında büyük söz sahibi olduğu açıktır.

Bugün hala saygı ile anılması ise geçmiş tarihimizi günümüze kadar taşıdığının kanıtıdır.
İçinde yattığı Türbesi  ve mescidi ile asırları bugüne taşıyıp getirmiş, Bayburt′ta Bayburt′lulara ve Sivas′ta Sivas′lılara çok kıymetli bir belge bırakmış, zaviyesini, mescidini, tekkesini ve kervansarayını kurmuştur.
İşte bu makama kadar aşılması gereken basamakları aşarak Emirlik payesine erişmiş bir insandır.

MEVLANA AHİ EMİR AHMED ZENGANİ′NİN TAHSİLİ VE İLİM HAKKINDAKİ BİLGİ VE TAVSİYELERİ NEDİR?
Eğitimini Bayburt′ta,İlhanlılar Umumi Valilerinden Fahreddin Emir Mahmut tarafından inşa olunan Mahmudiye  ve Yakutiye Medreselerinde eğitim görmüş ve sonra da aynı Medresede Hocalık yapmış devrin önemli bir ilim ve din bilginidir.  

MEVLANA AHİ EMİR AHMED ZENGANİ VE AİLESİNİN ANADOLUYA GELİŞ AMAÇLARI NEDİR?
TÜRKLERİN Anadolu′yu Yurt edinmeleri için önemli rol üslenilmesi ve gayrimüslim köyleri ve tüm  bölgenin Türkleşmesi ve İslamlaşmasında  Türk dervişi  olarak  liderlik yapmak, el sanatlarını geliştirmek ve usta-kalfa yetiştirmek,tarımsal alanları işlemek ve üretim yapmak ve öğretmek veya stratejik yollar üzerinde imaret, bayındırlık  ve  güvenlik  hizmetlerini yapmak ve Kasabaları yönetmek, merkezi otoriteyi toparlamak  ile ortaya çıkan boşluğu Ahi zaviyesi ile doldurarak örgütlenmek ve bu amaçla kurulacak  zaviye ile din ve ilim adamı yetiştirmek  ve kasabaların oluşumunda da aktif rol almaktır.

MEVLANA AHİ EMİR AHMED ZENGANİ′NİN TEKKE VE ZAVİYE ÇALIŞMALARI NASIL GELİŞMİŞTİR?
Vergi defterinde adı geçen bu zaviyelerin bazılarına bir köyün vergi gelirleri, bazılarına ise birden fazla köy, mezra, çiftlik gibi yerlerin gelirleri vakfedilmiştir. Bayburt kaza merkezinde,Yani kasabada kurulmuş olan zaviyelere kırsaldan yer tahsis edilmenin yanında dükkan ve hamam gibi kurumların kira ve sair gelirlerinin, OSMANLI DEVLETİ tarafından tahsis edildiği anlaşılmaktadır.Bahse konu bu zaviyelerden bazılarının müştemilatında medrese olduğunu defterlerde geçen ifadelerden çıkarmak mümkün olmaktadır.
Nitekim Bayburt kasabasında kurulmuş olan şeyh Hayran Zaviyesi içinde bir de medresenin faaliyet gösterdiği, Şeyh Hayran′ın aynı zamanda müderris olduğu ifade edilmiştir.
Bunlardan bazıları ise umumi yolların kavşak noktalarında menzilhane görevi üstlenmiş, çevre köylerden Cuma namazı kılmak için toplandıkları bir merkezde tesis edilmiştir.Söz gelişi Şiran Nahiyesine bağlı Kavakpınar (Kartam) köyündeki Şeyh Hüseyin Zaviyesi böylesi bir fonksiyon icra etmektedir. Bu köyden geçen umumi yolda bir menzilhane,cami ve iki taşlı  değirmen kurularak yolculara, çevre köylerden gelen Müslüman ahaliye hizmet verilmiştir.
Bu yönüyle Cuma namazını eda etmek için toplanan köylülerin yanlarında getirdikleri hayvanlarını veya ürettikleri çeşitli ürünlerini takas ettikleri bir Türkmen pazarının da oluşturulduğunu düşünmek mümkündür.
Şimdi bu ünite içinde faaliyet göstererek yörenin Müslümanlaşmasına öncülük etmiş Türk Dervişlerini ve onların tesis ettiği kurumları, vergi defterlerindeki kayıtlara bakarak ele almaya çalışalım:
AHİ EMİR AHMED ZAVİYESİ;Bu zaviyenin Bayburt Kazası merkezinde olduğu vergi-nüfus kaydındaki ifadelerden anlaşılmaktadır. 1530 tarihli muhasebe kayıtlarında bu zaviyenin  6868 akçe vakıf gelirinin olduğu ifade edilmektedir.

MEVLANA AHİ EMİR AHMED ZENGANİ NEDEN VAKIF KURMUŞTUR?
Bu dünyadaki mal, mülk ve çoluk çocuğun ahiret hayatında bir fayda sağlamayacağını düşünerek Hayatta ve sağlıklı iken ve olumlu davranışta bulunabilen (bu vakfın veriliş zamanına kadar) bağışlarında etki altında kalmadan bilerek ve isteyerek  fakirlere, yolculara ve diğer fakir Müslümanlara yardım etmek  ve kendi yaptırdığı caminin görevlileri ve diğer masraflarının karşılanması için ve

Peygamberimiz(Sellallahu aleyhivesellem) sözü olan:" mülkten ve düşünceden insan oğlu ölürse ameli kesilir.Üç şey dışında.Arkasında kendisine dua edecek iyi evlat,ihtiyaç sahibine devamlı sadaka,yararlanılacak ilim bırakırsa."Çünkü vakıf hayırların en iyilerindendir.) düşüncesiyle ve Allah′ın rızasını kazanmak ve Peygamberimizin şefaatine mahzar olmak üzere vakfı kurmuştur.

Ahi Emir Ahmet′in yaşamış olduğu her iki şehre kazandırmış olduğu vakıflar zamanlarında önemli görevler üstlenmişlerdir. Bayburt′ta, Yrd. Doç. Dr. Yunus Özger′in "Osmanlıda Vakıf Geleneği ve Bayburt Vakıfları" isimli yazısında belirttiğine göre Bayburt′un önemli vakıflarından biriside Emir Ahmet Zaviyesi Vakfı′dır. Ahi Ahmet Zaviyesi Vakfı′nın ne zaman kurulduğu hakkında malumat bulunmamakla beraber vakfın Osmanlı öncesinde tesis edildiği ve Osmanlı döneminde de devam ettiği tahmin edilmektedir. Vakıf gelirleri arasında Kalisgavar, Avaneski ve Şehidderesi köylerinin öşür vergileri görülmektedir.

Sivas açısından daha şanslı olduğumuz açıkça görülmektedir ki mevcut vakıf senedine göre 733 h.
(1333 m. ) tarihinde kurulmuş olan Vakfın Sivas′ta devrinin en büyük vakıflarından biri olduğunu görüyoruz.
Vakıf senedinde kayıtlı olan mal varlıklarına baktığımızda Sivas′ın değişik ilçe ve köylerinde araziler, hanlar, hamamlar, dükkânlar, değirmenler, mescit vb. yer almaktadır.

AHİLİK VE ZAVİYE ÇALIŞMALARININ OLUŞUMU VE  TARİHÇESİ:
Ahi  Emir  Ahmed ZENGANİ  zaviye ve mescidi ile ilgili önemli ayrıntılara 1531-1540
arasında tamamlanmış olan vakıf defterinde rastlanmaktadır. Konuyla ilgili kaydın ilk kısmında yer alan "zaviye-i Ahi  Emir  Ahmed  der şehr-i mezbüre. Meşihat der tasarruf u Ahi Mehmet öz evlad-ı o  ba-berat ifadesi, zaviyenin kasaba içinde kurulduğunu ve bu tarihte Sultan Beratıyla zaviyedar nasb edilmiş olan Ahi Mehmet′in kurucu Şeyhin ahfadından olduğunu anlatmaktadır.

Aynı kayıtta bahse konu zaviyeye dört köy ile birer mezra, çiftlik, değirmen ve kasaba merkezinde dükkan kirasının gelir yazıldığını anlatmaktadır. Ayrıca Ahi Emir Ahmet′in adıyla kasaba merkezinde bir de mescitten bahsedilmekte ve mescidin giderlerini karşılamak üzere 835 akçelik gelirin vakfedildiği belirtilmektedir.

Zaviyenin giderlerini karşılamak üzere bazı köy, mezra ve kasaba içinde dükkan kira gelirlerinin tamamının veya bir kısmının akar kaydedildiği görülmektedir. Nitekim 1530 tarihli Muhasebe Defterinde yer alan kayıtları bunu doğrular niteliktedir.Tespit edebildiğimiz kadarıyla bu defterde üç yerde Ahi Emir Ahmed  zaviyesinden bahsetmektedir.Bunlardan 829. sayfada yer alan birinci kayıt şöyledir:
"Karye-i Varicna, tabi-i mezbur, malikkane, vakf-ı zaviye-i Ahi Emir Ahmet Zengani ve Hacı Oğulbey Oğlu / Müslim hane 2, mücerret 2; Gebran hane 34, mücerret 26, hasıt 9022"
Bu kayda göre merkez kazaya bağlı Varicna köyünde toplam 36 hane meskundur. Bu hanelerden sadece ikisi Müslüman, diğerleri gayrimüslimdir. Muhtemeldir ki bu zaviyenin faaliyeti nedeni ile iki hane ihtida etmiş veya buraya dışarıdan göç gelmiştir. Köyde 28 kişi de Yetişkin bekar erkek anlamında mücerret kaydedilmiştir. Yine ikisi Müslüman, 26′sı ise gayrimüslim kişilerdir. Köyün adından da anlaşılacağı gibi burası bir Türkmen yerleşimi değildir. Köyün yıllık 9022 akçelik vergi gelirlerinden bir kısmı (malikne gelirlerinin 3/4 hissesi) söz konusu zaviyeye gelir yazılmıştır. Aynı köydeki bir değirmen ve bir çiftliğin varidatı gelir yazılmıştır.Yine aynı defterin 832.sayfasında yer alan bir başka kayıtta şöyle denilmektedir:"Mezra-i Avanis, tabi-i mezbür, nısf-ı malikane, vakf-ı Zaviye-i Ahi Emir Ahmet Zengani / Gebran hane ]2, mücerret 8; Müslim hane 4, hasil 2164"
Bu kısa kayıttan anlaşıldığına göre yine merkez kazaya bağlı Avanis (veya İvanis) mezrasında 16 hane oturmaktadır. Bu hanelerden 12′si gayrimüslim, dördü Müslüman′dır.

Ayrıca gayrimüslim ahali içinde 8 kişi de yetişkin ve iş gücü olma çağına gelmiş yani üretici olup vergi mükellefi olmuş gayrimüslim daha vardır, Öyle anlaşılmaktadır ki burada da bir ihtida söz konusudur. Köyün malikane gelirlerinin yarısı söz konusu zaviyeye gelir (akar) kaydedilmiştir. Şüphesiz Ahi Ahmet Zengani Zaviyesi′nin tüm gelirleri bunlardan ibaret değildir. Nitekim Kılağuz köyünün ½  hububat hissesi; Kaliskavar 3/4 hububat hissesi ve Berna köyüne bağlı Keskü mezrasının malikane hissesi gelir olarak tespit edilmiştir. Ayrıca vergi defterinde kaza dahilindeki tüm vakıf kayıtlarının bulunduğu kısımda, Ahi Ahmet Zengani Zaviyesine köy, mezra ve dükkan kirası olmak üzere toplam 6.868 akçe gelir kaydı yapıldığı belirtilmiştir. Bu miktarın yevmi (günlük) üç akçesi Zaviye Şeyhine, bir akçesi cüz-hana tahsis edilmiş, geri kalanı da imaret hizmetine ayrılmıştır.
Bayburt kazasına bağlı  birçok köyün, mezranın 5-10 kişilik derviş grupları tarafından kurulmuş olması,buraların tarımsal üretime açılması veya umumi yollar üzerinde imaret, güvenlik ve bayındırlık hizmetlerinin bu zaviyeler tarafından icra edilmesi devrin şartlarına özgü tipik bir durumdur. Bahsini ettiğimiz Türk dervişleri sadece kırsalın kolonizasyonu ile meşgul olmamış, kasabaların oluşumunda da aktif rol almışlardır. Nitekim Bayburt kasabası içinde yer alan Ahi  Emir Ahmet Zengani  ve Hoca Yakut bu konuda seçilebilecek örneklerdendir.

Bayburt kasabasında etkin olan Ahi Emir Ahmet Zaviyesi gibi diğer zaviyelerin de Sünni öğretiye bağlı  kurumlar olduğu anlaşılmaktadır. Bu durumu bahse konu zaviyelerin bir mescit veya cami ile birlikte kurulmalarından ve zaviyedar kişilerin Ahi ön adıyla tesmiye olunmalarından, hatta Sünni öğretinin temel kurumu olan medreselerin bu kurumlarla iç içe oluşundan anlamak mümkündür.

Bölgede faaliyet göstermiş olan bu zaviyelerin ilgi çeken yanlarından biri de bizzat kurucu şeyh efendilerin kendilerinin, ya da tesis edicilerin bey, melik emir ve şıh gibi liderlik ifade eden unvanlar ile anılmış olmalarıdır.
Öyle anlaşılmaktadır ki, bölgeye gelen ilk Türk kafilelerinin liderlerinin bir kısmı sünni zümresine mensuptur, Böyle olmayanlar da derviş grupları ile işbirliği yaparak fetih ve iskan faaliyetini yürütmektedirler.
Ayrıca Bayburt içinde kurulan mahallelerden biri Bayındır (Akkoyunlu) boyundan Femıhşad Bey adıyla anılmaktadır′".

Bu durum bize Akkoyunluların bölgenin Türkleşmesi-İslamlaşmasında uyguladıkları yöntemler konusunda önemli bir fikir sunmaktadır. Osmanlı devlet idaresine girildikten sonra da veli ve sair devlet adamlarının bu derviş grupları ile dayanışması devam etmiş gözükmektedir.

Osmanlı Döneminde kurulan Tekke ve Zaviyelere bakıldığında bölgeye yerleşen Türk dervişlerinin genel olarak Ahi oldukları görülmektedir. Bayburt yöresinde kurulmuş ilk dönem Türk Zaviyelerinin hangi dini akıma mensup olduğu konusunda tam olarak yargıya ulaşmak mümkün olmamaktadır. Buna rağmen söz konusu Zaviyeleri müstakil olarak incelediğimizde, karşımıza en yaygın örgütlenme olarak Ahi teşkilatları çıkmaktadır. Daha sonraki yüzyılar da farklı dini akımlara bağlanan tekke ve zaviyeler ilk kurulduklara zaman herhangi bir tarikat veya bir tasavvufi akımla bağlantılarına rastlanılmamıştır.

Beylikler döneminde fetih ve iskan hareketlerine kolonizasyon özellikleri ile katkı sağlayan bu kurumların, Osmanlı İdaresinin egemen olmasıyla da birer bayındırlık ve sosyal hizmet kurumu niteliğine bürünerek devam ettiklerini görüyoruz.

Selçuklu Devletinin 1243 Kösedağ Savaşı′nı kaybederek merkezi otoriteyi toparlayamaması ile ortaya çıkan boşluğu ahi zaviyelerinin oluşturduğu mükemmel örgütlenmenin giderdiği anlaşılmaktadır.
Bu bağlamda toplumsal dayanışmayı, toplum huzurunu bozacak zorbalarla mücadeleyi, tarım ve ticarete dayalı iş hayatını organize etmeyi ve toplumun başka ihtiyaçları  gidermeyi hep bu kurumların sağladığı ortaya çıkmaktadır.
Osmanlının bölgede hakimiyetinin sağladıktan sonra umumi ticaret yollarının güvenlik ve imaret hizmetlerini, yollar üzerindeki köprülerin bakım ve onarım  hizmetlerini yerine getirmişler, çevre köylerin ve nahiyelerin teşkilatlanmasını sağlamışlardır

Derbent görevi gören zaviyeleri devlet özellikle sarp geçitlere, ticaret yolları üzerine  kurarak bu zaviyeler sayesinde hem ticaretin hem de güvenliğin gerçekleşmesini sağlamıştır.

Osmanlı Devleti′nde özellikle Yavuz Sultan Selim zamanda İran etkisindeki Şii unsurlar, devletin ve toplumun dirlik ve düzenini bozduğu gerekçesi ile önemli bir tehdit algılaması   ile mütalaa edilmiştir. Buna karşı zaman zaman güç kullanımına başvurulduğu gibi; medreseler ve Zaviyeler kanalıyla bu tür oluşumların o günün tabiriyle ıslahı yoluna gidilmiştir. Aslında Batıni akımların ıslahı, Gayrimüslim yerlilerin de ihtidasını sağlamak için uygulamaya konulan zaviye-medrese-cami eksenli malikane vakıf sistemi kapsamında geçerli bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır, İlk kurulduğu zamanlara ışık tutan tahrir defterlerinde temel özellikleri eğitim, sosyal yardımlaşma, güvenlik ve ticari hayatın akışında güvenlik olarak belirtilen tekke ve zaviyeler,geçen yüzyıllar içinde asli fonksiyonlarını yitirmiş, kurucu şeyh efendinin soyundan gelen  beylerin ve çevresinin, kurucu şeyhin hatırına sultan veya yerli beyler tarafından tahsis edilen gayrimenkullerden nemalandığı kurumlara dönüşmüştür. Özellikle malikane-vakıf sistemine dayalı olarak işleyen bu türden Zaviyelere ait, XIX. Yüzyılda hazırlanmış arşiv materyallerinin miras taksimine ait belgelere dönüşmesinden bu durumu izlemek mümkündür.

Söz konusu Zaviyelerle ilgili belgelerin halife, şeyh, efendi, pir, dede gibi tasavvuf terminolojiye  ait kavramlarla andığı zaviyedarların, son yüzyılda halk arasında artık ağa, bey gibi daha çok yerel feodalizmi andıran kavramlarla izah edilmesi de, bu hususu doğrular niteliktedir.

Bibliyografya  ve Kaynaklar:
1. Başbakanlrk Osmanlı Arşivi Tapu Tahrir Defterleri
CanikLivası,13,37,255 ,Z99, 385, 557 ,716,716 numaralı defterler.
Trabzon Livası, No:52 , 385 , 288 numaralı defterler.
Karahisar-ı şarkt Livası, No: 37 , 478 ,387 numaralı defterler.
2.Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü Arşivindeki Valuf Defterleri
Giresun Vilayeti SiyikAt Defteri, No: 2255
Karahisar-ı şarki Fihrist Defteri, No:216
Sivas Fihrist Defteri , No: 216,
Mükerrer Fihrist Defteri, No: 2274,
Giresun Vakıf Fihristi,No: 2Z74,
Vakıf Defteri, No:2113 / 1598
3. Giresun Şer′iyye Sicilleri, Milli Kütüphane
1404, 1407, |4I0, I4|I, 14IZ, 1439, 1444, |445, 1446, 1447 numaralı defterler
4. Trabzon Vilayet Salmanameleri
|286,|287, IZ89,1Z90, 305, 1 3 1 5 tarihli vilayet salnameler
B. TETKİK ESERLER
ACUN, Fatma, Karahisar-r Şarki ve Koyluhisar Kazalarr Örneğinde Osmanlr Taşra
İdaresi, TTK, Ankara, 2006
, "Osmanlı Döneminde Anadolu Şehirlerinin Gelişmesinde Devletin Rolü:
Karahisar Örneği", Belleten, LXV, Sayı: 242, Nisan 2OO1, Ankara,200I.
AKDAĞ, Mustafa, Türkiye′nin İktisadi ve İçtimai Tarihi (1243-1453), c. 1, İstanbul, 1995
AKGIINDÜZ, Ahmet, Şer′iyye Sicilleri, c. 1, İstanbul, 1988
AKLAN, Mustafa, "Türkiye′nin Temelleri ya da Göç", Orta Karadeniz Kültürü, Ankara,2005
AYKUT, Said, "Ahi Evran", Sahabeden Günümüze Allah Dostları, c,7, İstanbul, 1998.
BARKAN, Ömer Lütfi, "Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu
Olarak Vakıflar ve Temlikler", Vakıflar Dergisi, Ankara, 1942
, "Türkiye′de İmparatorluk Devirlerinin büyük nüfus ve arazi tahrirleri ve Hakana mahsus istatistik defterleri (I)", İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, IY1 (1940), s. 20-59
BAYRAM, Mikail, "Anadolu′nun Türkleşmesi ve İslamlaşmasında Hoca Ahmet-i Yesevi′nin
Rolü", Ahmet Yesevi, Seha Neşriyat,İstanbul, 1996
BERKİ, A. Himmet: "Vakıf Kuran İlk Osmanlı Padişahı" Vakıflar Dergisi, Sayr:S, Ankara,1962
BİLGİLİ, S., XVI. Asırda Karahisar-r Şarki, (Marmara Üniversitesi Sos.Bil. Ens.Basılmamrş Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 1989
Cevdet Türkay, Osmanlı İmparatorluğunda Oymak, Aşiret ve Cemaatler, İşaret Yayınlan, İstanbu1,200l
BAYRAM, Sadi, "Ahilik ve Bir Ahilik  Şeceresi", Belleten, LVII, Sayı: 22Z, Ankara ,1994
,"Giresun İli Vakıflarına Toplu Bir Baloş", GTS, İstanbul, 1997
BOSTAN, M. Hanefi, XV-XU Asırlarda Trabzon Sancağı, TTK, Ankara,2004.
"XV-XVI. Yüzyılda Trabzon Şehrinde Nüfus ve İskan Hareketleri,
Trabzon Tarihi Sempozyumu, Trabzon Belediyesi Kültür Müdürlüğü Yayınları, Trabzon,1999.
BOSTANCI, Harun, Anadolu Ahilerinden Giresunlu Hacı Abdullah Halife, Avrupa Tıp
Yayıncılık, İstanbul, 2007
BOZALİOĞLU, İsmail, "Giresun′da Osmanlı Dönemine Ait Tekke ve Zaviyeler", Giresun
Tarihi Sempozyumu, İstanbul, 1997
CEBECİOĞLU, Ethem, "Baciyan-ı Rum", Osmanlı, c. 5, Ankara,Iggg.
ÇAKAR, Enver, 17. Yüzyılda Haleb Eyaleti ve Türkmenleri, Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Y ay ., Elazığ, 2006, s. l97
XVI. Yüzyılda Haleb Sancağı, Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yay.,E|azığ,2003
"Kanuni Sultan Süleyman Kanun-namesine Göre 1522 Yılında Osmanlı İmparatorlugu′nun İdari Taksimatı", Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XIVl
(Elazığ, 2002), s. 261-282
ÇİÇEK, Kemal, "Osmanlı Tahrir Defterlerinin Kullanımında Görülen Bazı Problemler ve Metod Arayışları", Türk Dünyası Araştırmaları,97 (Ağustos 1995), s. 93-111
EDHEM, Halil, Trabzon′da Osmanlı Kitabeleri, 1 9 l 8
EMECEN, Feridun, Doğu Karadeniz′de İki Kıyı Kasabasının Tarihi, İstanbul, 2005
"Giresun Tarihinin Bazı Meseleleri", GTS, İstanbul, 1997
"Doğu Karadeniz′de Ayanlık Tirebolulu Kethüdazade Mehmet Emin Ağa", Belleten, LXV,Nisan 2001, sayı.242
"Sosyal Tarih Kaynağı Olarak Osmanlı Tahrir Defterleri", Tarih ve Sosyoloji Semineri, 28-29Mayıs 1990, Bildiriler, İstanbul, 1991, s. 143-156
FATSA, Mehmet, Giresun′da Kırsalın Sosyal Tarihi, Giresun, 2002
"Giresun Kırsalının İslami Kolonizasyonuna Bir İlk Örnek Hacıköy Zaviyesi ve Hacı İlyas", Cumhuriyetin İlk Yıllarında Giresun, Sempozyum Bildirileri,Giresun,2003
GÜNDÜZ, İrfan, Osmanlı Devlet- Tekke Münasebetleri, İstanbul, 1984
GÜNAY, Hayrettin, "Giresun Yöresinde Bazı İnanışlar". GKS, İstanbul, 1998
HALAÇOĞLU, Yusuf, X[V-XVU. Yüryıtlarda Osmanlrlarda Devlet Teşkilitı ve Sosyal Yapı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2003
İNALCIK, Halil, ′Mahkeme ′İshm Ansiklopedisi, c. 7, İstanbul, 1988, s. I49-|5I
Hicri 835 Tarihli Süret-i Defteri Sancak-i Arvanid, Ankara, 1987
KAFALI, Mustafa, "Anadolu′nun Fethi ve Türkleşmesi", Erdem, VII, Ankara,1996
KARA, Mustafa, Tekke ve Zaviyeler, Dergah Yayınları İstanbul, 1990
KARA, Ülkü, Giresun′da Adak İnancı ve Adak Yerleri, (Yüksek Lisans Tezi), Ankara,1999
KARA, Yalçın, "Şebinkarahisar′daki Türbeler ve Bunlara Ait Efsaneler", Şebinkarahisar I.
Tarih ve Kültür Sempozyumu, Ş.Karahisar Belediyesi, İstanbul, 2000
KARAMAN, Oktay, Giresun Kazası 1850-1900, (Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi,Erzurum, 1999
Sehatnamelere Göre Giresun", GTS, İstanbul, i997
KARPUZ, Haşim, "Trabzon İl Merkezi ve İlçelerindeki Önemli Tarihi Yapılar", KBY,Ankara, 1996
"Giresun-Espiye Gülbahar Hatun Tekkesi", Vakıflar Dergisi, Ankara,l982
KAZICI, Ziya, İslam Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, Kayıhan Yayınları, İstanbul, 1999
KILIÇ, Orhan, "XVII.Yüzyılın İlk Yarısında Trabzon Eyaleti′nin İdari Taksimi ve Tevcihatı", Trabzon Tarihi Sempozyumu 3-5 Mayıs 2001^, Trabzon Belediyesi Kültür Müdürlüğü Yayınlan, Trabzon, 1999
"Klasik Dönem Osmanlı Taşra Teşkilatı:Beylerbeyilikler/Eyaletler,Kaptanlıklar,Voyvodalıklar,Meliklikler (1362- 1799)", Osmanlı,c. 6, Ankara, 1999
KOYUN, İbrahim, 1897 Yılına Ait Giresun Mahkeme Sicillerinde Yer Alan Davaların Sosyal ve Ekonomik Yönden Tahlili, (Yüksek Lisans Tezi), İÜ, İstanbul, 2001
KÖPRÜLÜ, Fuat, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, TTK, Ankara, 1999
KUNT, İ. Metin, Sancaktan Eyalete- 1550-1650 Arasında Osmanlı İdaresi ve İl İdaresi,İstanbul, 1978
KURT, Yılmaz, Osmanlıca Dersleri II, Ankara, 1997
YÜRÜROĞLU, Mübahat, Osmanlı Belgelerinin Dili, İstanbul, 1988
OCAK, Ahmet Yaşar, Babailer İsyanı, İstanbul, 1980
ORHONLU, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu′nda Derbent Teşkilatı, Eren Yayınları.İstanbul, 1990
ÖNCÜÖN, Reşad, Osmanlılarda Tasavvuf, İz Yayıncılık, İstanbul, 2000
Tarihte Bir Aydın Tarikatı Zeyniler, İnsan Yayınları, İstanbul ,2003
ÖZ, Mehmet, "Tahrir Defterlerinin Osmanlı Tarihi Araştırmalarında Kullanılması Hakkında Bazı Düşünceler", Vakıflar Dergisi, XXII (1991)Ankara, s,429-439
ÖZlLrNA, Yılmaz, Devletler ve Hanedanlar, c. III, KBY, Ankara, L996
ÖZrÜnr, Natif, Menşei ve Tarihi Gelişimi Açısından Vakıflar, VGM, Ankara, 1983
PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c.III, İstanbul,1993
TURAN, Osman, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul 1980
USLU,Gülyüz, "Eski Gümüşhane ve Tarihi Durumu", Geçmişte ve Günümüzde Gümüşhane Sempozyumu, Ankara, 1990
UZUNÇARŞILI, İ. Hakkı, Osmanlı Tarihi, c. I, TTK, Ankara, 1995
(INAL, Mehmet Ali, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, Isparta, 1997
YALÇIN, Alemdar-Hacı Yılmaz, Başak Uysal-Güzzade Dikercioğlu, "Karadeniz Çepnileri",
Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, sayı 35, Ankara, 2005.
YAZICI, Mustafa, Trabzon Evliy6larr, Trabzon, 1995.
YEDİYILDIZ, Bahaeddin -Ünal ÜSTÜN, Ordu Yöresi Tarihinin Kaynakları-I, 1455
Tarihli Tahrir Defteri, TTK, Ankara,1992"Valüıf′, iA,xıvz, s. 169-175 YIIIı{A[ Ali, 1,41,1, Nolu Giresun Şer′iyye Sicilleri, (Yüksek Lisans Tezi), 19 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun, 1997
YÜCEL, Yaşar, Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar-Il, Ankara, 1989
YÜKSEL, Murat, Şakir Şevket′in Trabzon Tarihi′nden Sayfalar ve Şevketname-iOsmanisi, Trabzon, 1993.
YÜKSEL, Ayhan, Tirebolu, Kitabevi Yayınevi, İstanbul, 2003,
YÜNGÜL, Naci, "Giresun′un Espiye İlçesinde Yavuz Sultan Selim′in Tesis Ettiği Gülbahar Hatun Tekkesi Vakfına Ait Vesikaların Değerlendirilmesi", Vakıflar Dergisi, sayı: XV,Ankara, 1982

MEVLANA AHİ EMİR AHMED ZENGANİ′NİN AHİLİK ÇALIŞMALARI HAKKINDA:
Ahi kurumlarının temelini teşkil eden, dostluk, kardeşlik birlikte çalışıp, birlikte kazanıp, birlikte paylaşmanın yani sosyal adaletin doğruluk ve faziletin hedef alındığı sisteme bakalım:
Öncelikle şunu belirtmek gerekir.Ahilik, hiç bir zaman tarikatlarla karıştırılmamalıdır. Bu çok yanlış olur.
Ahilik bir kurum′dur.Bu kurum içinde, yukarda da bazı örnekler vererek belirttiğimiz gibi, bütün mesleklerin yer aldığı, dolayısıyla işleyişlerinin düzenlendiği ve denetlendiği ortada dır.
Ancak bu düzenin iyi işleyebilmesi, yine de kaynağını bilgiden ve insani değerlerden alacaktır ki, bu da o insanın manevi değerlerle donanmış olmasının, yani ahlak, fazilet ve doğruluk içinde bulunmasını gerekli kılar. Bu erdemleri bilgi ile donatmak yada bilgiyi erdemlerle süslemek insanı üst düzeylere taşıyan yegâne itici kuvvettir.Ahiliğin temeli işte bu iki ilke ile iç içedir.Her Ahînin bir meslek sahibi olması gereği vardır.
Bir insanın makam sahibi olması mümkündür. Ahî olması için yukarıda saydığımız manevî değerlerin yanı sıra, mutlaka bir mesleği vukufu olması icap eder.Bu koşul, toplum içindeki insanların sıfatları ne olursa olsun paylaşmak suretiyle sosyal adaleti, ve varoluşun temelindeki eşitliği benimsemelerini sağlar.
Bir Ahînin bu yolda ilerlemesi ve üst düzeyde bir noktaya erişebilmesi ise yedi kademe aşabilmesi ile mümkün olur. Ancak bu basamakları çıkabilmek için o insanın çok engin fikirsel ve ruhsal bir olgunluğa ermesi gerekir. Ve netice de toplumların üzerinde bağlayıcı, eğitici, uzlaştırıcı ve denetleyici adil ve saygın bir kişi olarak en üst makama oturmaya hak kazanır.
Bu basamakları tırmanarak o makama oturmaya hak kazanmış bir kimse AHİ Teşkilatı içinde EMİR veya BABA sıfatını alır.Selçuklu ve Beylikler dönemini incelediğimizde emir sıfatını taşıyan birçok isimle karşılaşırız. Ancak Bunların, Ahî Kurumunda en son paye olarak elde edilen emirlik payesi ile karıştırılmaması gerekir.
Çeşitli Kütüphanelerimizde Ahi Emir Ahmed Zengani adına çoğaltılmış Fütüvvetnameler tespit edilmiştir.
Ayrıca Türk dili üzerine yazdığı kitabın Arap yarımadasında okutulduğuna dair izlenimler vardır.
Tasavvufla Ahiliği bir arada yaşam şekli olarak kabul eden bu büyük fikir ve toplum insanının, Anadolu′nun Türkleşmesinde ve Türk Boylarının yaşam nizamında büyük söz sahibi olduğu, saygı ile anılması, ise geçmiş tarihimizi günümüze kadar taşıdığının kanıtıdır.İçinde yattığı Türbesi ile asırları bugüne taşıyıp getirmiş, Bayburt′a ve  Sivas′a çok kıymetli bir belge bırakmıştır.
 

BİBLİYOGRAFYA:
AHMET EFLAKİ-Ariflerin Menkıbeleri. Çev. Tahsin Yazıcı. I ve II.c. İstanbul 1986.
ABDİZADE HÜSEYİN HÜSAMEDDİN, Amasya Tarihi, İstanbul 1927.
BARAN MERİH-Araştırmacı Yazar.
BAYBURTLU AHİ ALİ bin SEYDİ HASAN, Fütüvvetname. Köprülü Kütüphanesi 1597
Kayıt No′lu Yazma Nusha.
BARKAN Ö. Lütfü, Kolonizatör Türk Dervişleri. Vakıflar Dergisi II. Sayı, 1942
BAŞEL Fahrettin, Sivas Bülteni, Sivas′ta Ertana Hükümeti 1935.
CLAUDE Cahen, İlk Ahiler Hakkında. Çev. Mürsel Öztürk Belleten C L Sayı 197, T,T,K, Ankara 1986
ÇAĞATAY Neşet, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik. Selçuk Üniversitesi Yayınları, Konya 1981
ÇAĞATAY Neşet, Ahilik Nedir, Ankara 1950.
ÇETİN Osman, Selçuklu Müesseseleri ve Anadolu′da İslamiyet′in Yayılışı. Marifet Yayınları, İstanbul 1981.
DEMİREL Ömer, Sivas′ta Esnaf Teşkilatı ve Üretim-Tüketim İlişkileri. Ankara 1989.
GÖLPINARLI Abdülbaki, Burgazi ve Fütüvvetnamesi.
GÖLPINARLI Abdülbaki, Mesnevi Şerhi.
GÜMÜŞHANE MADDESİ, Yurt Ansiklopedisi.
İBNÜ′L EMİN EVKAF 1141 H., 6704 Başbakanlık Devlet Arşivi.
MUHAMMED ET-TANCİ, İbni Batuta Seyahatnamesi "Tuhfetu′n Nuzzar fi Garaibi′l- Emsar, I, II, c, Çev. Çevik Mümin İstanbul 1983.
MIROĞLU İsmet, Bayburt Sancağı, Bayburt Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları, İstanbul 1975.
NASIR′I Hüsrev, Saadetname, Çev. Meliha Ülker Tarıkahya, 1085.
SİVAS ŞER′İYE SİCİLLERİ, Sivas Müzesi.
SOYKURT Refik H., İnsanlık Bilimi Ahilik.
SOYKURT Refik H., Orta Yol Ahilik. Anakara 1971.
SULTAN VELED, Divan, Çev. F. Nafiz ,Uzluk Basımevi 1941.


MEVLANA AHİ EMİR AHMED ZENGANİ′NİN MEVLANA AŞKI VE ÇALIŞMALARI:
Ahîliğin yanı sıra Mevlevi de olan Ahî Emir Ahmed çocuk yaşlarından itibaren Mevlâna′ya hayranlık duymuştur.
Emir Ahmet şöyle hikâye etti ki:  Gençliğimde sizin ceddiniz Mevlana hazretlerinin güzel şöhreti ağızdan ağza Bayburt′a ulaşınca ve onun hal ve kal inin yüceliğini seyyahlar anlatınca, ben de babamdan müsaade dileyip Konya′ya gitmek ve o hazretin elini öpmek şerefine nail olmak hevesi uyandı. Fakat annem ve babam müsaade etmediler.

"Ben niçin olmasın diyerek gitme zamanını düşünüyordum. Bir gece son derece arzu ve aşkla kalktım, birkaç rekât hacet namazı kıldım ve tanrının nimet ihsan etmesi, yardımcım olurda sürüden ayrılıp o ziyaretle müşerref olurum ümidi ile kırk defa Enam Suresi′ni okudum. Sabaha yakın başımı koyup uykuya daldığım vakit rüyamda müritlerden ve seyyahlardan işittiğim şekilde Mevlana′yı gördüm.
Mevlana, fereci giymiş duman renginde bir sarık başına sarmış olduğu halde evimize giriyordu. Ben daha önce koşarak baş koydum, yüzümü onun ayaklarına sürdüm ve yalvarıp yakardım.
O bir dosttan makas istedi, saçlarımı kesti, yüzümü öptü ve birkaç defa"Tanrı mübarek etsin. "dedikten sonra, "Bu, mesnevi şeyhidir. "buyurdu.
Ben sevincimden uyandığım vakit, kesilmiş saçlarımı yastığın üzerinde buldum.

Bu vaziyetten dolayı bende bir şaşkınlık belirdi.O zevkin şevkinden birkaç gün deli gibi dağlarda dolandım.
Nihayet büyük bir posta oturma merasimi yaparak fereci giydim…

Ondan sonra muhtelif şeylerden hazırlanmış olan güzel bir armağanı Mevlana′ya gönderip kendi halimi bildirdim.Bunun üzerine Mevlana hilafet şeceresini gönderip bu kulu müritliğe kabul etti. "  ( Eflaki; 1986)
Ariflerin Sultanı Çelebi Celalettin Arif Hazretleri Bayburt′a gittiği vakit, (m. 1315) Ahi Emir Ahmed′in evinde misafir olmuş ve burada pek çok kişi- erkek ve kadın bütün ahalisi onun kulu ve müridi oldular.
SULTAN OLCAYTO zamanında Erzurum Valisi olan Hoca Yakut′ta, bu esnada Bayburt′a gelmiş ve Ahi Emir Ahmed′in evinde Çelebi Celalettin Arif  ile görüşmüşlerdir.
( Yrd.Doç.Dr.Yunus ÖZGER Bozok Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü)

Mevlana′nın oğlu Seyyid Sultan Veled  ve  torunu Çelebi Celalettin Arif (Ulu Arif  Çelebinin) emri ile sürdürdükleri dostluklarını ona yazdıkları mektuplarda görmekteyiz.Bu mektuplar Ahî EmirAhmed′e olan sevgi ve saygı kelimeleriyle doludur ve onu son derece yüceltmektedir. Bu mektuplardan birindeki ifadelerden Ahi Emir Ahmed′in yedi oğlu olduğu da anlaşılmaktadır. Çeşitli Kütüphanelerimizde Onun adına çoğaltılmış Fütüvvetnameler tespit edilmiştir.
Bu konuyla ilgili Ahmet Eflaki şu hikâyeye yer vermektedir; "Yine ufukların meşhuru ve baş olmayı hak eden Bayburtlu Ahi Emir Ahmet o diyarın reislerindendi. Zengin, hayır isteyen, makam sahibi ve büyüklerin sohbetine ermiş o, zengin ve iyiliksever bir emirdir.

Sorbon Üniversitesinin İslam Tarihi Profesörü Claude Cahen şöyle der: "Tarihte adı geçen üçüncü ahi Emir Muhammed′dir. Nasıri′nin 1289 yılında Farsça Fütüvvet namesini ithaf ettiği Ahi Emir Muhammed, Celaleddin Rumi′nin "Mektubat"ın daki büyük Ahi Emir Muhammed′dir." Bu olay, Bayburt için önemli bir olaydır.Ahmed Zengani ve diğerleri; Ahi Emir Muhammed′in yolundan gitmiş, sayısız müridan yetiştirmişlerdir. (Mehmet Fatsa -Araştırmacı-Tasavvuf -İlmî Ve Akademik Araştırma Dergisi,yıl:9[2008],Sayı:22,Ss. 257-281)
Kaynak:www.zergani.com